Материалы

Мақал-мәтел – сөз мәйегі

Мақал – мәтел  - халық  әдебиетінің  қоғамдық  құбылыстарды  кең  қамтып, өмірдегі  әр қилы  қарым – қатынастардың  әсерлі,    көркем  бейнелейтін   тақырыбы,  идеялық  мазмұны  ба,   ең бір саласы.

        Мақал – мәтел  дегеніміз  халықтың  нақыл  сөздері,  белгілі бір  ойды  ықшамды  түрде,  ұтымды,  өткір  етіп  айтып  беретін  кестелі сөз.

        Мақал –мәтел  толық тұлғалы  болады,ойы тұтас келеді,   әдетте  ол бір  немесе  бірнеше  толық  сөйлемнен  құралады.  Ал,  мәтел – мақал  сияқты толық  сөйлем  түрінде  құралмай,  сөз тіркесі  қалыптасқан,  нақышты,  орамды  сөйлемше  түрінде жасалады.  Мәтелде  айтылатын  ойдың ізі,   тұспалы  ғана  болады,  ол  ой  мәтел  сөз  орайына келтіріліп,  сөз қосылып  айтылған   ғана  толысып,  жетіліп  тұрады.   Мысалы,  « Ауырдың  астымен,  жеңілдің  үстімен »,  « Берсе – қолынан,  бермесе – жолынан »,  « Көңіл  қалмас,    көйлек жыртпас »,   «Асын  ішіп,   текеметін  тіліп »  деген  сияқты   мәтелдер   сөз  арасында  сөз  қосылып  айтылғанда  мақалға  тән  тиянақты  қорытынды  білдіріп,   құлпырып  шыға  келеді.  Бұл  мәтелдерде   белгілі бір  құбылыстарға берілген  баға, қорытынды,  адамның  кейбір  іс - әрекетіне  мінездеме  бар.   Мәтел – « Жұмған  аузын ашпау »,   « Ат – тонын   ала  қашу »,   « Қырғи   қабақ  болу »,    « Төбесінен  тік  тұру » сияқты  қалыптасқан   сөз  тізбегі,  жай  идиомалардан  басқарақ  болады. /23/

        Мәтел  мақалға  өте  жақын,   жинасып,   жуысып  тұрады.  Кейде  тіпті  мақал  мен  мәтелдің   жік  арасын  айыру да   қиынға  соғады.

        Мақал – мәтел  көрегендік,   сезгіштіктен,   түйіндеуге  шеберліктен,  келістіріп ,  мәнерлеп  айтқыштықтан  туады.  Малдың бас-аяғы жинақ келеді, ондағы артық сөз,шұбалаңдық болмайды.   Мақал өмір шындығы әрі дәл,   әрі көркем,  тұжырымды етіп бейнелейді.  Сондықтан да мақал тілді көріктендіріп,   сөзге логикалық күш береді,    ой жүйесінің қисынын артырып ширата түседі,   айтушының көңілдегі жерден тап бастырады.

         Марксизм –   ленинизм классиктері мақалы  өте жоғары бағаланған.   Оны халықтың өмірі,   өткендегі  тарих    туралы құнды  материал   ретінде   қолданып отырған.  Қ.Маркс,   Ф.Энгелъс орыс халқының мақалдарын жазып алып,   оларды өз еңбектерінде   пайдаланған,  мақалдардан  бұқар  халқытың    ой-санасы,  арман-тілегі көрінетінін атап айтқан.    Қ.Маркс   орыстың    «Вози навоз не ленисъ,   хотъ богу не менисъ»,   «Конъ везет не кнутом,   а овсом»,    «Молоко у коровы на языке» деген сияқтымақалдарды келтіріп оларға   жақсы   баға  берді.

        Мақалдың  халық   өмірімен,  еңбекпен   байланыстылығы    туралы А.М.Горъкий:   «Сөз  өнері  көне  заманда  адамның  еңбек  процесінен  туған.  Бұл өнер  тууына  адамның  еңбек  тәжірибесін  ертедегі  еңбек  ұраны  болған  тақпақ түріндегі    мақал-мәтел   секілді   неғұрлым   оңай   және   берік  есте   қалатын сөздермен   бейнелеуге  ұмтылуы    себеп   болады» - дейді.    Горъкийдің  бұл  сөзінен де    мақалдың  көне   жанр  екені  көрінеді.     Қазақ   мақалдарының  ертеден    келе жатқан   көне   жанр   екендігін  түркі   тілдес    елдердің   ескіден   қалған  жазба ескерткіштерінен   де  көруге  болады.  Мысалы,   Махмуд  Қашқаридың  «Диуани луғат ит түрік»    деген   еңбегінде ,   «Кодекс   Куманикусте» қазіргі    қазақ мақалдарына   ұқсас   мақалдар   кездеседі.

      Бірақ,    көпке   дейін   жазу-сызу    болмағандықтан   қазақ   мақалдары   кезінде жазылып    алынбай,   тек    ауыздан - ауызға    тарап,   кейінгі   ұрпаққа    ауызша жетіп   отырған.   Әр   заманның   өз   салты,   өз   ұғымы бар, сондықтан  ол   өзінен бұрынғы   мақалдың  тек   сол   заманға   лайықтысын   ғана   қабылдауы мүмкін.  Сондықтан  өткен     дәуірдегі    мақалдардың    кейбірі   ұмыт   та  болды.

      Қазақ   халқының   мақалдарын    жинау,  зерттеу    жұмысы   тек  19   ғасырда басталды. Оларға  ең   алғашқы  рет  назар  аударып,  жинаушылар  орыс  ғалымдары болды.

    Қазақстан   Россияға қосылғаннан   кейін   орыс   ғалымдары   қазақтың жер байлығын,  географиясын өте  зер   сала   зерттей    бастағаны   мәлім. Қазақтың   шет облыстары    мен аудандарына   ғылыми   экспедициялар   шығарылып,    қазақтың   жер  –  суымен   қатар  мәдениеті  де  зерттелді. Сол  сияқты   қазақтың  бай   ауыз әдебиеті,соның ішінде   мақал-мәтелдері   де   19   ғасырдың  70-  жылдарынан басталып жиналып,   баспа   жүзіне   шыға  бастады.  Қазақ    мақалдарын   жинап,  баспа   бетіне   алғаш   жариялағандар орыс ғалымдарынан:   В.В.Радлов,  М.Терентъев,    Ф.Плотников,   Н.И.Гродеков, А.В.Васелъев,  Н.Н.Пантусов,  В.Катаринский   т.б.  болды.  Ал  қазақтың   өз   мәдениет   қайраткерлерінен орыс ғалымдарымен   иықтаса   Ыбырай   Алтынсарин,  Шоқан   Уәлиханов,  Әбубәкір Диваев   т.б.   да  ауыз  әдебиет   нұсқаларына,  соның    ішінде   нақыл сөздерге,  мақал-мәтелдерге   қатты   зер   салып,   жинап,   зерттеп,   оған   ғылыми   баға  берді.

      Қазақ   мақалдары   алғашқы    кезде   ондап,  жүздеп   қана  жиналады   және жинауда   ешбір   жүйе   бола 

Курстық жұмыстарға және дипломдық жұмыстарға, диссертацияларға арналған керекті материалды көшіру үшін Сатып алу мәзірінен толығырақ мәліметті алыңыз

Жұмыс түрі: материал (30 - бет)

курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар сайты – diplomnik.kz